Kompozisyon Örnekleri: edebi sanatlar

edebi sanatlar etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor. Tüm kayıtları göster

Nazire

(Nazire) a.i. Benzer. Edebiyatta bir şiirin (genellikle gazel) başka bir şâir tarafından aynı vezin ve kafiye ile yazılmış benzerlerine denir. Nazîre yazmaya tanzîr; bu tür şiirlerin derlendiği kitaplara da nazire mecmuası denir.

Nazîre, beğenilen bir şiire karşı yazılır. Yeni yazılan şiirde orijinal şirin biçimi ile konusu yeniden ele alınmış olur. Divan şiirinin dar çerçevesi içinde en mükemmel olanı söyleme endişesi, şairleri nazîre yazmağa yöneltmiştir. Ancak bu tutum kesinlikle kuru bir taklitçilik değildir. Nitekim bazen nazire olarak söylenen şiir orijinalinden daha güzel olabilir. Şiirine nazîre yazılan şâire değer verilmiş, ona iltifatta bulunulmuş demektir. Buna rağmen divân şâirlerinden bir çoğu nazîreyi kuru bir biçimde benzerliğinden öteye götürememişlerdir. Örneğin Fuzûlî tarzında şiirler yazan Kâzım Paşa onun birçok gazelini tanzir etmişse de Fuzûlî’deki ruh ve sanat düzeyine asla erişememiştir. Oysa nazîrede asıl amaç, şâirin kendi sanatçı kişiliğini göstermesidir. Nitekim Nedim, Fuzûlî ye ait aşıkane bir gazeli tanzir ederken kendi şuh ve nükteli uslubunu yansıtmıştır. Bu gazellerin ilk beyitleri şöyledir:

Hayret ey büt sûretini gördükte lâl eyler meni

Sûret-i halim gören sûret hayal eyler meni

(Fuzûlî).

Bûs-ı la’lin şöyle sirâb-ı zülâl eyler beni

Kim gören âb-ı hayat içmiş hayal eyler beni

(Nedim)

Eski edebiyatımızda gelişme eğitimi yapan genç şairleri usta şairlere ait manzumelere nazireler yazması da bir gelenektir. Nitekim bu gelenek zamanla ileri şekilleri yanında terkib-i bent (msl. Ruhi’nin ünlü terkib-i bendine sami vasıf, Kazım Paşa ve Ziya Paşa gibi şairler tarafından nazireler yazılmıştır.) Ve mesnevilerde de kendini göstermiştir. Leyla vü Mecnun, Hüsrev ü Şirin, Yusuf u Zeliha gibi islam edebiyatlarının ortak aşk hikâyeleri nesilden nesile nazire şeklinde aktarılmış; bir çok dini tasavvufi ilmi ve didaktik eserler de tercüme yolulyla tanzir edilmiştir.

Divan şiirinde nazireciligin ayri bir yeri ve önemi vardir. Hatta meraklılarınca bu yolda nazire mecmuaları oluşturulmuştur. Mezidoglu Ömer’in mecmuatü’n-nezair’i (derlenişi 1487, Oxford ünv. ktp. nr. 27689), Eğridirli Hacı Kemal’in camiu’n-nezair’i (derlenişi 1512 Beyazid Devlet ktp. nr. 5782), Edirneli Nazmi’nin mecmuau’n-nezair’i (derlenişi 1523 ts. III. Ahmed bl. nr. 2644; Millet ktp. Ali Emiri, manzum nr. 683, 684; Nuruosmaniye ktp. nr. 43222), Pervane Bey Mecmuası (derlenişi 1560, ts) (Bagdat Bl.nr. 406) ve Hisali’nin Metaliu’n-Nezair’i (derlenişi 16512’den önce, Nuruosmaniye Ktp. nr. 4252, 5253) bunlardandır.

Mehrali Calp

Kinaye

Gerçek ve mecazi anlamları olan bir sözü, onun mecazi anlamını kastederek kullanma sanatıdır. Başka bir deyişle gerçeği mecaz yoluyla dolaylı olarak anlatmaktır. Dilimiz kinayeli söyleyişe gayet elverişlidir. Kinaye sanatı pek çok atasözünde ve deyimlerde mevcuttur. Lügatte tasrîhin zıddıdır. İlm-i Beyânda ise :

”Hem hakikat, hem mecaz mânasını taşıyabilen lafız” dır.

Kinayenin, sözün başka bir anlama gelmesi olasılığı olmayan türüne kinaye-î karîbe, sözün anlamının gizlendiği türüne de kinaye-î baîde denir.

Kinaye sanatı ile mecaz-ı mürsel’i ve istihdâm sanatını karıştırmamak lâzımdır. Mecaz-ı mürsel ile farkı şudur:

1-Kinayeli söz (tamlama veya kelime grubu) gerçek anlamıyla da değerlendirilebilir; ama kastedilen o sözün mecâzî mânâsıdır.

2-Mecâz-ı mürsel’ de ise söz gerçek mânâsıyla asla değerlendirilemez.

İstihdâm sanatı ile farkına gelince:

Her iki sanatta da kelimenin hem gerçek hem de mecâzî mânâsı söz konusudur. İstihdamda mecâzî ve gerçek mana aynı ölçüde değerlidir. Yâni aynı ağırlığa sahiptirler. Cümle veya mısra mânâlandırılırken her iki mânâya da yer vermek zorundadır, zirâ iki mânâ için de ipucu vardır.

Kinayede ise ağırlık mecâzî mânâdadır. Kinaye sanatını yapan mecâzî mânâyı kastetmiştir. Gerçekle mânâ ise aralık bırakılmış bir kapı gibidir. Kinaye açıkça söylenmesi mahsurlu olan duyguları, alay ve hakaret gibi maksatları taşıyan sözleri söylemeye yarayan bir sanattır. Durduk yerde bu yola başvurulmaz. Fakat kinaye her zaman alay ve hakaret gibi duygular için kullanılmaz. Anlatıma genişlik vermek manasıyla da bu sanata başvurulur. Mecâzî mânânın yanında gerçek mânâda bir görüş ufku açar. Yani kelimenin iki ifade kudretini birden kullanmış oluruz ki bu da söze zenginlik verir.

“Taş bağırlı dağlar” sözü kinâyelidir. “ Hissiz, katı kalpli, merhametsiz” gibi mecâzî mânâlarda kullanılmıştır. Fakat sözü gerçek mânâsında aldığımız zaman da ifade kudreti vardır. Çünkü dağların yamaçları hakikaten kayalarla kaplı olabilir. İşte kinaye sanatı böyle bir mânâ genişliği ve ifade kudreti sağlar.

Şimdi, Yahya Kemâl’den seçtiğimiz kinaye örneklerini görelim:

Âhır ağardı tan yeri re’s-i cibâlden

Serhadde yol göründü Acem tahtgâhına

“yol göründü” ifadesi kinâyelidir. “Sefer vakti geldi.” şeklinde mecâzî mânâda kullanılmıştır. Ama tan yeli ağarınca hakikaten etraftaki yollarda görülür. Bu da sözün gerçek mânânasıdır.

Pâmâl-i rahşı kıldı Acem tâc ü tahtını

Tâ Arşa astı tîgıni Sultan Selim Han

“pâmâl-i rahşı” kılmak (atının ayakları altına almak) sözü kinâyelidir. Düşmanı mağlup etmek gibi mecâzî bir mânânada kullanılmıştır. Fakat savaş sırasında Acem tahtı ve tacı Selim Han’ın atının ayakları altında kalabilir.

Birden serildi hâke Ridâniyye cephesi

Bed’etti feth-i Kaahire’den inhizâm-ı tâm

“hâke serilmek” (toprağa serilmek, yerle bir olmak) mağlûbiyet mânâsında kullanılmış. Gerçek mânâda da düşünülürse, vurulan askerler yelere serilirler.

Muhtâc isen füyûzuna eslaf pendinin

Diz çök önünde şimdi Emîrî Efendi’nin

“diz çökmek” ders almak, saygı görmek gibi mecâzî mânâlarda kullanılmış. Gerçek olarak da öğrenci hocanın önünde eğilerek diz çöker.

Eyyâm-ı devletinde el üstünde gezdi câm

Bir kerre dizden inmedi sîrâb olan sebû

“el üstünde gezmek” değer verilmek şeklinde mecâzî mânâda kullanılmış. Kadeh’in elde tutuluşu da gerçek mânâdır.

Makbûl isen hitâbına herkes kulak tutar.

“kulak tutmak” deyimi değer vererek dinlemek anlamında (mecâzî mânâ).

Dinleyenler kulaklarını gerçekten tutabilirler (gerçek mânâ).

Kalanlar ortada genç, ihtiyâr, kadın, erkek,

Harâb olup yaşıyor tâliin azâbiyle

“Ortada kalmak” kimsesiz, sahipsiz olmak, esir olmak (mecâzî mânâ). Esir olanlar evsiz barksız sokakta kalabilirler (gerçek mânâ).

Yumdu dünyaya elâ gözlerini

“gözlerini yummak” ölmek. (mecâzî mânâ)

Ölen kişi gözlerini yumar (gerçek mânâ)

Ey benim sarı tanburum

Sen ne için inilersin

İçim oyuk derdim büyük

Ben anınçin inilerim

Pir Sultan Abdal

Sazın içi gerçekten oyuktur. Ancak söylenmek istenen dert ve ıstıraptır. Burada bu söze baktığımızda hem gerçek hem de mecâzi anlamda kullanılmış demektir.

Bu ne kudret ki elifbayı okur ezberden

Tutiname onun indinde debistan gibidir.

Eşref

Şair bu beyitte kişinin bilgisini över gibi görünüp onu kara cahil gösteriyor. Alfabenin ezbere okunmasını kudret sayacak kadar kimse gafil olamaz. Bu yüzdendir ki, beytin kinayeli bir anlamı bulunduğu anlaşılıyor.

Methiye

Medhiyelerde çok zaman “gerçekten” çok uzaklaşılır. Çünkü medhiyelerin sonunda çok kez bir çıkar vardır. İşte bu çıkarı elde etmek için şâir, kişileri olduğundan fazla yani mübalağalı göstermekten, olayları aksi biçimde yorumlamaktan çekinmez. Söz gelişi Nef’î bile 2. sman’nın başarısız Lehistan seferi için şunları yazmaktan çekinmemiştir:

Örnek:1

Aferin ey rüzgârın şehsûvar-ı safderi

Arşa as şimden geru tığ-i sûreyya-cevheri

Tığına nola yemin eylerse ruh-u Mûrteza

Bir gaza ettin ki hoşnud eyledin peygamberi

Başka bir deyişle; medhiye, Çehar yâr-i güzin, ashâb-ı kiram ve evliyaullah haklarında medh ü senâyı ve ruhâniyetlerinden istişfâ ve istimdâdı hâvi şiirlerdir. Tarikat müessislerinin medhiyelerini hâvi şiirler de bu kısımdandır. Halk bu nev’i şiirlere ilahi, aruz şâirleri istigâse ismini vermektedir. Pek eski bir mecmuada yakarış kelimesini görmüştüm. Bu kelime lisanımızda yalvarmak, yakarmak suretinde müstameldir. Niyaz ve tazallüm mânâsını müfiddir. Tamimi arzu olunur bir kelimedir. İstigâseye saz şâirleri medhiye diyorlar.

Şâir medhiye bölümünde sultanlık, vezirlik, müftülük örneği yüksek makamlardan birinde bulunan kişinin o makamın gerektirdiği erdemlerin en yücesine sahip olduğunu söyler, böylece onu övmüş, fakat diğer taraftan o erdemlere gerçek anlamda sahip olmaya da teşvik etmiş olurdu. Bunlar adalet, bilgelik, eli açıklık, düşkünleri korumak, sanat ve bilim adamlarına el uzatmak, merhamet cesaret gibi her türden idarecide bulunması mutlak olarak gerekli niteliklerdi.

Bir arada bir cimriyi cömert, bir zalimi merhametli, elini kılıç kabzasını dokundurmamış birini en büyük kahraman diye tarif etmek gibi tuhaflıklar da az değildir. Bir şâirin göz göre göre gülünç olmak istemeyeceğini kabul etmek akla ve mantığa uygundur. Dolayısıyla istisnaları saklı tutarak, bu tuhaflıkları yapan şâirlerin devlet adamlarında ideal nitelikler aradığını veya onları adı geçen ideal nitelikleri edinmeye teşvik ettiğini kabullenmek herhalde pek de yanlış olmayan insaflı bir davranıştır. (Kaside konusundan alınmıştır)

Medh-i Çehâr-yâr

Aşağıdaki medhiye, 17.yüzyıl bilginlerinden ve Mesnevi’ nin en iyi şerhini yaptığından dolayı Hazret-i Şârih sıfatıyla anılan İsmail–i Ankaravî için yazılmış müseddes-i mütekerrir biçiminde bir medhiyedir:

Örnek: 2

Müseddes Der-Vasf-ı Hazret-i Şârih Dede Efendi

Ey şeyh-i şüyûh sırr-ı min-Allâh için olsun

Sânında olan himmet-i her-gâh için olsun

Hâkim nazar et pîr–i felek–câh için olsun

Mahrûm koma mahrem et ol şâh için olsun

Yâ hazret-i Şârih meded Allâh için olsun