Günlük hayatta iletişim konusunda karşılaşılan problemlerin başında doğru ve iyi dinleme alışkanlığının kazanılmamış olması gelmektedir. Bu sebeple, yetişmekte olan çocuk ve gençlerimize iyi dinleme becerisini okullarda kazandırmak zorundayız.
Bütün bunlara rağmen, dinlemenin her seviyedeki okullarımızda büyük ölçüde ihmal edilmiş bir beceri olduğunu biliyoruz. Bu ihmalin temel sebebi belki de dinlemenin doğuştan kazanılan ya da kazanılmış olması gereken bir beceri olduğu zannıdır. Hâlbuki doğuştan getirdiğimiz yetenek “işitme”dir.
Dinleme eğitimi mutlaka amaçlı yapılmalı ve bunun için programın ve okulun her türlü imkânlarından yararlanılmalıdır. Özellikle müzik ve konferans dinleme, çeşitli piyesler ve filimler izleme, eğitsel kollarda görev alma gibi etkinlikler, öğrencilere dinleme zevk ve alışkanlığını kazandırma bakımından oldukça yararlıdır. Özellikle kasetçalar, televizyon, video gibi modern eğitim araçları, dil ve işitme laboratuarı işitme ve dinleme eğitimine büyük katkı sağlar.
Etkin dinleme becerisini kullanmak isteyen kişinin kendini karşısındakinin yerine koyması gerekir. Kişi bunu gerçekleştirdiği zaman karşısındakinin duygularını hissedebilir, düşüncelerini doğru olarak anlayabilir. Sağlıklı bir dinleme eğitimi almak, bu konuda daha dikkatli davranmayı mümkün kılabilir. Bu eğitimi de okullarımızda kazandırabiliriz.
Gerçekte çocuklar dinleme ile ilgili yaşantılar edinmeye okul öncesi yıllarda başlarlar. Ana-babalar, yuva ve anaokullarındaki öğretmenler, çocuklara birtakım dinleme alışkanlığı kazandırmaya çalışırlar. Fakat çocuklar, dinleme ve okuma alışkanlık ve zevkini asıl ilköğretim boyunca edindikleri yaşantılarla zenginleştirirler.
Bunun için öğretmenlerimizin yapacağı bazı uygulamalar var. Bunları şöyle sıralayabiliriz:
- Öğretmen, çocukların seviyesine uygun ilgi çekici bir metni sınıfa getirir ve yüksek sesle okur. Okuduğu metinde geçen ana ve yardımcı fikirlerin veya başka hususların tespiti için de onlara üzerinde metinle ilgili sorular bulunan bir kâğıt verir. Öğretmen, öğrencilerden bu kâğıttaki uygun yerlere soruların cevaplarını yazmalarını ister. Cevaplama işi bittikten sonra metni tekrar okur ve öğrencilerin kendi kendilerini kontrol etmelerini sağlar. Metin okunurken öğrenciler kâğıdı dolduracakları için dikkatle dinlemeleri gerekecektir. Böyle bir uygulama da onların dikkatlerini harekete geçirmiş olacağından dinleme becerilerini geliştirecektir.
- Dinleme eğitiminde metin seçimi çok önemlidir. Öğretmen kendine “Bu metni niçin seçtim?” diye sormalı ve bu soruya konunun (yapılacak etkinliklerin) amaçlarına uygun makul cevaplar verebilmelidir.
- “Öğretmen, seçtiği metni öğrencilere dinlettikten sonra, metinle ilgili sorular sorar. (Bu çalışmanın sınıf seviyesine göre paragraf paragraf yapılması daha uygun olabilir.) Dinlenen metnin sözlü ya da yazılı özeti çıkarıldıktan sonra öğretmen, öğrencilere giriş, gelişme ve sonuç bölümlerini buldurur veya bir öykünün giriş, gelişme bölümlerini dinletip onlardan sonuç bölümünün tamamlanmasını isteyebilir.
- Bir başka etkinlik olarak öğretmen, dinledikleri metinle ilgili resimler çizdirebilir. Dinledikleri metne uygun düşebilecek başlıklar buldurabilir.
- Bir başka çalışma da dilin kalıplarını dinleterek anlama becerisi kazandırma faaliyetidir. Bu da psiko-linguistik yaklaşımda kullanılan bir yöntemdir. Dinlediğimizi anlama hızı, eğitimle geliştirilebilir. Dinlettiğimiz metinlerdeki kalıplardan hareketle hızlı kavrama becerisi kazandırılabilir. Çünkü kulağımız sesleri parça parça değil bir bütün halinde işitir. Ses grupları anlam bütünlüğü içerisinde beynimize gider ve yorumlanır. Yorumlanırken anlam grubunun öncekiyle sonraki arasında bir ilgi kurulur. Gelecek anlam grupları da çağrışım yoluyla tahmin edilir ve anlama hızla gerçekleşir.
- Öğretmen bazı dil kalıplarının saklandığı bir metni dağıtır. Bu kalıplar mesela, “ne.....ne, ya.......ya, -an/-en, -dan/-den” olabileceği gibi kelime seviyesinde de olabilir. Edatlar ve son ekler kapatılırsa çocuk hızlı okunanı anlayabilir. Çünkü bunlar dilimizin en zengin unsurlarındandır. Cümle yapısında edat ve son eklerin önemli bir yeri vardır. Cümlenin anlamını bunlar sağlar. Öğrenci metni okurken ya da dinlerken üstü kapatılmış kalıpları, ekleri, kelimeleri tamamlar. Böylece kalıbı öğrenmiş olur.
Böyle bir metni öğrencilere dağıtmadan da okuyabilir ve dinleyip tamamlamalarını, dolayısıyla anlamalarını sağlamaya çalışabiliriz. “Metni okuyorum, metindeki eksik yerleri siz tamamlayacaksınız.” deyince sınıftaki bütün öğrenciler dinleme merkezini uyarıp kendilerini psikolojik olarak hazırlar.
Örnek: “… kızı verir, …dünürü küstürür.”
“… bu deveyi güdersin, … bu diyardan gidersin.”
- Öğretmen eğitim teknolojisinden mutlaka yararlanmalıdır. Öğretim araçlarından bazıları iyi dinleme alışkanlığı kazandırmada öğretmenlere yardımcı olabilir. İyi bir dinleme becerisi geliştirebilmek için hafızanın sesleri birbirinden ayrıştırması şarttır. Sesleri ayrıştırma eğitiminde kullanılabilecek işitsel araçların başında teyp ve radyo gelir. Ayrıca görsel işitsel araçlardan olan televizyon ve videodan da yararlanılabilir. Değişik sesler banda kaydedilerek öğrencilere dinletilir. Bunun için değişik araba sesleri, kuş sesleri, müzik vb. tercih edilebilir.
Aşağıda dinleme becerisinin geliştirilmesi için örnek bir etkinliğe yer verilmiştir.
Yönerge: Öğretmen, öğrencilerden teypteki karşılıklı konuşmayı dinlemelerini ve gazetecinin Aytaç Ürüşan’a hangi soruları sorduğunu ellerindeki listelere işaretlemelerini ister.
Öğretmen, teypteki karşılıklı konuşmayla ilgili önceden hazırladığı soru listelerini dağıtır. Hazırlanan listedeki sorular, karşılıklı konuşmadaki sorulardan anlamlı miktarda fazla olmalıdır. Teyp açılır, öğrenciler dinler. Teyp kapatıldıktan sonra öğrenciler ellerindeki soru listelerinden soru soran konuşmacının sorduğu soruları soruların önündeki kutucuğa işaretler.
Öğretmen teybi tekrar açar. Karşılıklı konuşmayı öğrencilere yeniden dinletir. Aynı sırada oturan öğrenciler soru listelerini değiş tokuş ederek sorulara verilen cevapları kontrol eder. Dinleme eğitiminde kullanılmak üzere hazırlanan dinleti öğrencilerin kavrama seviyelerine uygun olmalıdır.
1. Yazar olmadan önce ne yapıyordunuz?
2. İyi bir yazarın özellikleri nelerdir?
3. Bir yazar başarılı olmak için ne yapmalıdır?
4. Yazarlık, sizde ne gibi değişiklikler meydana getirdi?
- Dikkatle dinlemeyi gerektirecek oyunlar oynanmalıdır. Telsiz telefon oyunu, seslerin araştırılmasında kullanılabilecek eğlenceli bir oyundur. Kulaktan kulağa söylenilen kelime ve cümleleri iyi dinlemeyip yanlış aktaranlar gruptan çıkarılır. Oyun böylece devam eder.
- Avrupa’da dinleme eğitiminde 4–15 yaşları için bir paket program geliştirilmiştir. Bu program içerisinde çeşitli oyunlar ve alıştırmalar yer almaktadır.
Bu oyun ve alıştırmalar içerisinde müzik de önemli bir yer tutmaktadır. Meselâ müzik parçasının güftesi içersindeki bazı kelime veya kalıplar çıkarılarak metin öğrencilere dağıtılmakta; müziği dinleyen öğrencilerin ilgili yerlere gelmesi gereken kelimeleri doldurmaları istenmektedir. Böylece öğrenciler, bütün kelime, kelime grubu ve cümlelere dikkat ederek aktif dinlemeye geçmektedirler.
- Dinleme becerisinin geliştirilmesinde sınıfta uygulanan metot ve tekniklerin etkisi büyüktür. Küme çalışmalarına, dramatizasyona, tartışmalara ve öğretmenin açıklamalarına imkân veren bir öğrenme ortamı içerisinde öğrencilerin eline hem konuşma hem de dinleme için sayısız fırsatlar geçecektir. Sınıf yönetiminde başarılı bir öğretmenin rehberliği altında her ders saati yalnız öğretmeni değil, arkadaşlarını dinleyen başka öğrencilere de yararlı ve zevkli tecrübeler kazandırabilir, böylece dinleme, tıpkı konuşma, yazma, okuma gibi sınıf içi çalışmalarının doğal bir parçası haline gelebilir.
Ayrıca öğretmenler ders dışı faaliyetler çerçevesinde de çocukların dinleme becerilerini geliştirici fırsatlardan yararlanabilir. (Kantemir, 1991, s.18) Film ve tiyatro seyrettirme, eğitsel kollarda görev verme, konferanslara katılma gibi eğitim faaliyetlerini sadece Türkçe, Edebiyat ve sınıf öğretmenleri değil, her öğretmen, aynı zamanda birer dinleme eğitimi fırsatı olarak görmeli ve değerlendirmelidir.
- Sınıf içerisinde ve okul dışında yapılacak tüm dinleme etkinliklerinin bir değerlendirilmesi yapılmalıdır.
[1] Bu bölümde Murat Özbay’ın “Türkçe Öğretiminde Dinleme Becerilerinin Geliştirme Yolları” adlı makalesinden yararlanılmıştır.
