Anlamak eylemi eski bilgilerle yeni öğrenilenlerin birleştirilmesi sonucu gerçekleştiğine göre belli bir bilgi birikimine sahip olmanın gereği ortadadır. Bunun için çok okumak, iyi bir dinleyici ve iyi bir gözlemci olmak şarttır. Bunların yanında anlamayı geliştirmenin birtakım yolları vardır. Bunları şöyle sıralamak mümkündür:
a.Kelime bilgisini zenginleştirmek: Anlamanın temel şartı metinde geçen kelimelerin anlam ve değerlerinin bilinmesidir. Bunu gerçekleştirmek için çok okumak lâzımdır.
Okumakla hem bilgi edinir, hem de elde ettiğimiz o bilgiyi çeşitli işlerimizde kullanılır hale getiririz. Her iki durumda da bilgiyi kendimize mal etmek ve korumak durumundayız. Aksi takdirde yeni öğrendiklerimizi eski bilgilerimizle ilişkilendiremez, bilgilerimizi kalıcı kılamayız.
Önceden öğrenilmiş bir bilgiyle yahut yaşanmış bir olayla ilişkilendirilemeyen yeni bir bilgi kalıcı olamaz. Yeni öğrenilenlerin anlaşılması ve özümsenmesi gerekir. Okur, metni okurken sebep-sonuç ilişkisi içinde ne, niçin, nasıl, neden, nerede, hangi amaçla gibi sorularla sürekli zihnini uyanık tutabilir. Zihnin uyanıklığı ise anlamayı kolaylaştırır.
b.Yazı türünü ve plânını tanımak: Her yazının plânı ve tür kullandığı metot ve işleyiş tarzına göre farklılık gösterir. Yazının plânı, yazarın konuyu işleyiş tarzı, olaya girişi ve sonuçlandırması bilinirse böyle durumlarda zihin uyanık olur ve anlama kolaylaşır.
Meselâ fabl türünde bir yazı/metin okunurken bu metnin bir gövdesinin bir de ruhunun bulunduğu, öte yandan da bir giriş, gelişme ve ders çıkarma bölümünün olduğunun bilinmesi okuyucunun/dinleyicinin bu metinden anlam çıkarmasını kolaylaştıracaktır.
Diğer bir örnek: Bir makalede yazar bir tez veya bir teze karşı antitezi ele almış olabilir. Bu tez veya antitezi ya endüksiyon (tümevarım) ya da dedüksiyon (tümdengelim) yoluyla ortaya koyabilir. Sergilediği görüşlerini “açıklama, tanımlama, örnekleme, alıntılardan yararlanma, istatistikî bilgiler verme” gibi teknikleri kullanarak ispat etmeye çalışabilir. Daha sonra bütün bu açıklamaları bir yargıya bağlayabilir.
İşte, bütün bunların bilinmesi bir metnin, bir anlatımın anlaşılmasını kolaylaştırır.
c. Gezi gözlem, deney gibi kişisel tecrübelerden yararlanmak:
d. Konferansları, açık oturumları ve bilimsel toplantıları izlemek, çeşitli tartışmalara katılmak bilgi ve görgüyü artıran, bir konuya farklı pencerelerde bakmayı sağlayan ve dolayısıyla anlamaya yardımcı olan faktörlerdendir.
Bunların dışında okunan yazıdaki temel düşünceyi özetlemek, okunan metin üzerinde tartışmak da anlamayı kolaylaştır.
Yrd. Doç. Dr Mehrali CALP